رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تینوویەتی

بەپێی داتای رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە50 ساڵی رابردودا، 37 رووداوی جەنگ‌و توندوتیژی لەنێوان وڵاتاندا لەسەر ئاو رویداوە كە جگە لە 7 شەڕیان، هەموویان لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روویانداوە، بەپێی ئەو رێكخراوە كەمئاوی قەیرانێكی توندی لەسەرتاسەری رۆژهەلاتی ناوەڕاستدا دروستكردوە. ئاو هۆكاری شەڕ‌و ئاشتی لەسەردەمی ئەمڕۆماندا دیاریدەكات، دابەشكردنی ئاو لەدنیای ئەمڕۆدا بەدابەشكردنی ژیان ناودەبەن.

 

هێواش هێواش خەریكە ئاو، هەمان ئەو رۆڵە دەبینێت كە نەوت لەژیانی مرۆڤدا دەیبینێت، واتە كاڵایەكی دەگمەن، گرانبەها كە مەترسی تەواوبونی لێدەكرێت‌و بێ‌ ئەلتەرناتیڤ‌و جێگرەوەیەو لەهەموو ئەوانەش گرنگتر بەگرانبەهاترین سامانی ئایندەی ئەم هەسارەیە دادەنرێت، بەتایبەتی لەو ناوچانەی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە ئاوی شیرین‌و فرێشی خواردنەوەیان كەم‌و دەگمەنە.

 

قەیرانی كەمئاوی سەڕەرای بەرفراوانبونی، رەنگە لەهیچ جێگەیەكی تردا بەئەندازەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست، رەهەندی سیاسی ئەمنی نەبێت، دابەشكردنی ناهاوسەنگ، زیادبونی دانیشتوان‌و زۆریی بەكارهێنانی، ئابوری پشت ئەستورە بەكشتوكاڵا، خراپی بەڕێوەبردنی‌و تێپەڕینی روبارەكان بەسنووری دوو وڵات یان زیاتر‌و كارنەكردن بەیاسای نێودەوڵەتی باڵادەست بەسەر ئاوە هاوبەشەكاندا، كێشمەكێشیان لەسەر ئاو گەرم‌و توندتر كردووە.

 

لەقەیرانی ئاودا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست، 5 لایەن بەدیدەكرێت:

 

5/ كورد

 

لەم روبەرەی دنیادا كە 6%ی كۆی دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنن، تەنها لە1% سەرچاوەكانی ئاوی دنیایان لەدەستدایە،

 

شەمعون پێرێز سەرۆكی ئێستای ئیسرائیل لەساڵی 1995دا رایگەیاند “هاوكێشەیەك تەحەكوم بەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ‌ دەكات، كە رەگەزەكانی بریتین لەنەوتی سعودی + دەستی كرێكاری میسری + ئاوی توركی + عەقڵی ئیسرائیلی”.

 

لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سەڕەرای بوونی شەش دەریای گەورە (دەریای سپی، دەریای رەش، كەنداو، دەریای مردوو، دەریای قەزوێن، دەریای سوور)‌و چەندین رووباری گەورەی وەك (دیجلەو فورات‌و نیل‌و بەرەدا‌و عاسی‌و كارون‌و كەرخە ..هتدد)، بەڵام ئاوی شیرین‌و خواردنەوەی ئێجگار كەمە بەراورد بەزۆربوونی رێژەی دانیشتوان‌و فراوانبوونی خێرای شارەكانی‌و گەشەی پیشەسازیدا، ئەمە جگە لەوەی كە لەم ساڵانەی دوایشدا، تووشی وشكە ساڵی بووەو ئەمەش پێویستی خەڵكی ئەم ناوچەیەی بەئاو ‌چەندان قات لەجاران زیاتر كردووە‌و ئەم پێویستییە زۆرەشیان بەئاو فاكتەری سەرهەڵدانی كێشەی نێوان وڵاتەكانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاشتە لەسەر ئاو.

 

گەر لەوڵاتێكی دەوڵەمەند بەئاوی وەك سویددا، بۆ هەر كەسێك 20 هەزار مەتری سێجا ئاو هەبێت، ئەوا لەزۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕێژەی ئاو بۆ هەر كەسێك تەنیا 50 مەتر سێجایە. كەواتە ئاساییە گەر كەمئاوی بۆ كەسێكی سویدی جێی بایەخ نەبێت، بەڵام بۆ هەر هاوڵاتیەكی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەمەبەدوا مەسەلەی ئاو مەسەلەی مەرگ‌و ژیانە.

 

كێشەیەكی گرنگی پەیوەست بەئاو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەوەیە كە ئەو بڕە ئاوەی هەیە بەشێوەیەكی یەكسان دابەش نەكراوە، بەهۆی هەڵكەوتەی سروشتی‌و جوگرافی وڵاتەكانیەوە، دروستكردنی بەنداویش ئەم دۆخەی ئاڵۆزتر كردووە بەتایبەتی لەتوركیا، كە دیجلەو فورات لەبەست‌و بەنداوەكانیدا بەند دەكات‌و كەرتی كشتوكاڵا لەسوریا‌و عێراق دەكوژێت.

 

عێراق‌و ئێران لە كێشەیەكی توندان لەسەر ئاو، ئێران 24 روباری هاوبەشی سنوری لەگەڵا عێراق هەیە كە گرنگترینیان زێی بچوك‌و سیروان‌و ئەڵوەند‌و تەیب‌و كەرخەو كارونە، ئێستا ئەو وڵاتە كەوتوەتە بەنداو دروستكردن لەسەر ئەلوەند، سیروان، زێی بچوك‌و كەرخەو كارون، ئەمەش كاریگەری لەسەر ئاوی خواردنەوە‌و كشتوكاڵی شارو شارۆچكە سنووریەكانی عێراق هەیە.

 

ئیسرائیل‌و فەلەستین، ئیسرائیل‌و لوبنان، ئیسرائیل‌و ئەردەن لەكێشەدان لەسەر ئاوو كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاو، ئیسرائیل دەستی بەسەر ئاوی فەلەستینییەكاندا گرتووەو 6 قات زیاتر لەفەلەستینییەكان ئاوەكە بۆ خۆی دەبات، جگە لەروباری ئەردەن‌و لیتانی لوبنان كە ئیسرئیل زۆربەی بەكاردەهێنێت‌و ئەمەش فاكتەری ململانێی ئیسرائیلە لەگەڵا عەرەبەكاندا. دابینكردنی ئاو، ئامانجێكی ستراتیجی جەنگەكانی ئیسرائیلە، ئیسرائیل بەهێز بەشێكی زۆری ئاوی روباری ئەردەن‌و لیتانی‌و دەریاچەی تەبریە بۆ خۆی دەبات.

 

گرفتێكی عەرەبەكان ئەوەیە زۆربەی سەرچاوەكانی ئاویان لەدەرەوە دێن، دیجلەو فورات‌و نیل باشترین نمونەن، كە كێشەی وڵاتانی سوریا‌و عێراق‌و میسرە لەگەڵا ئەو وڵاتانەی بەسەرچاوەی ئاوەكە دادەنرێن‌و ئەو روبارانەیان لێوە هەڵدەقوڵێت.

 

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە 1% سەرچاوەكانی ئاوی تیایە‌و 6% دانیشتوانی جیهان لەخۆدەگرێت، لەنالەبارترین دۆخدایە بە بەراورد بە ناوچەكانی جیهان،

ئاو كلیلی جەنگ‌و ئاشتی دەبێت لەداهاتووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.