عێراق.. بەر نەفرەتی نەوت كەوت

پشت بەستنی عێراق بەداهاتی نەوت، گەورەترین كارەساتی لەوڵاتی نێوان دوو روبارەكەدا خوڵقاندووە، وشكردنی زۆنگاوەكان، وێرانكردنی لادێكانی كوردستان، شەڕی عێراق‌و ئێران، داگیركردنی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری‌و وشكە ساڵی‌و خۆڵبارین‌و بەرنامەی نەوت بەرامبەر بەخۆراك، ئاسۆیەكی روناكیان لەبەردەم گەشەی كشتوكاڵدا نەهێشتەوە.

 

 

سەرنجدانێك لەرابردوو، ئەوەمان بۆ دەردەخات كە عێراق‌و عێراقیەكان لەرابردوویەكی دوورو نزیكدا وڵات‌و خەڵكێكی بەرهەمهێن بوون، عێراق بەدرێژایی مێژوو چەندین بەرهەمی كشتوكاڵی جیاوازی تێدا بەرهەمهاتووە، لەئەنجامی بونی روبەری زەوی تەختایی فراوان‌و بەپیت‌و بەهۆی گونجانی ئاوو هەواوو دەرامەتی زۆری ئاوەوە، ژمارەیەكی زۆر لەدانیشتوانی ئەم وڵاتە خەریكی كشتوكاڵ بوون‌و هەمیشە خۆیان پێویستییە خۆراكییەكانیان بەرهەمهێناوە، بەتایبەتی دانەوێڵە كە خۆراكی سەرەكی دانیشتوانە‌و 50% روبەروی زەوی كشتوكاڵی عێراقی بۆ تەرخان كراوە، هەروەها برنجیش كە یەكێكە لەسەرەكیترین خواردنەكانی خەڵكی عێراق‌و لەدەوربەری روباری دیجلەو فورات‌و لقەكانی كراوە بەهۆی پشتبەستنی بەئاودان‌و 44%ی كۆی برنجی عێراقیش لەپارێزگای نەجەف بەرهەمهاتووە، لەسەوزەوات‌و میوەجاتی وەك هەنارو پرتەقال‌و لیمۆ‌و مزرەمەنی پارێزگای بەغداو دیالە پلەی یەكەم‌و دووەم هاتون، لەبەرهەمهێنانی زەیتون‌و هەنجیردا موسڵا بەپلەی یەكەم هاتوە كە 70%ی دارەكانی عێراق لەم پارێزگایەیە. ئەم دۆخە لەعێراقدا بەردەوام بوو تا ئەو ساتەوەختەی كە بەر نەفرەتی نەوت كەوت.

 

تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، داهاتی نەوت بەشێكی زۆر كەمی لەداهاتی گشتی عێراق پێكدەهێنا، بەڵام كاتێك كە لەسەرەتای دەیەی 1970ەوە نرخی نەوت بازدانێكی گەورەی بەخۆیەوە بینی‌و تا ئەندازەیەك بەرهەمهێنان لەهەموو كەرتەكانی دیكەدا پاشەكشەی كردو داهاتی نەوت بوو بەشاڕەگی ئابوری عێراق، هەرچەندە دەسەڵاتدارانی بەعس پەییان بەگرنگی ئاسایشی خۆراك‌و بەبایەخی كشتوكاڵا لەئابوری عێراقدا بەباشی بردبوو، كە خاوەنی رەگەزە سەرەكیەكانی كشتوكاڵا كردن بوو، بەعسیەكان پلانیان هەبوو بۆ ئەوەی عێراق بكەنە وڵاتێكی بەرهەمهێنی پشت بەخۆبەستوو، بەئەندازەیەك كە تەنها ئەو جۆرە خۆراكانە لەدەرەوە بهێنێت چاندن‌و بەرهەمهێنانیان پێویستی بە بەكارهێنانی رێژەیەكی زۆر لەئاو بوو.

 

بەڵام بەعس وەك هەموو دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری‌و خۆسەپێن، ئابوری وڵاتی كردە قوربانی سیاسەت، كاتێك كە زۆربەی زۆنگاوەكانی باشور وشك كران‌و زۆربەی دێهاتەكانی كوردستانیش لەگەڵا خاك یەكسان كران، ئەمە جگە لەوەی كە شەڕی هەشت ساڵەی عێراق‌و ئێران‌و داگیركردنی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری‌و وشكە ساڵی‌و بەرنامەی نەوت بەرامبەر بەخۆراك، ئیتر هیچ ئاسۆیەكی روناكی لەبەردەم گەشەی كشتوكاڵدا نەهێشتەوە، ژێرخانی بنەڕەتی ئابوری‌و خزمەتگوزاری بەجارێك وێران بوو، عێراق لەوڵاتێكی بەرهەمهێنەوە، بوو بەگەورەترین وڵاتی بەرخۆرو بەركاربەر.

 

چیرۆك‌و بەسەرهاتی خورما، باشترین گوزارشت لەدۆخی كشتوكاڵی‌و خۆبژێویی‌و كارەساتی ئابوری عێراق دەكات، عێراق بەوڵاتی “دارخورما” ناسراوو بەناوبانگە، كە ساڵەهای ساڵە ملیۆنەها دارخورما‌و دەیان جۆری نایابی خورمای هەبووە، مەڵبەندی سەرەكی ئەم دارە لەدەشتی نیشتەنی‌و لەدەوروپشتی روبارەكان بوو، بەتایبەتی لەدەورپشتی شەت عەرەب، شاری بەسرە زۆرترین رێژەی دارخورمای عێراقی لەخۆگرتووە كە 45%ی دارخورمای عێراقی تیا بووە. بەڵام كارەساتەكە لەوێوە دەستپێدەكات كە مەڵبەندی دارخورماكان لەدەیەی 1980ەوە دەبێتە گۆڕەپانی شەڕی عێراق‌و ئێران‌و پاشانیش ناوچەی بەرهەڵستكاری هێزە شیعییە ناڕازییەكانی دەسەڵاتی بەعس، هەربۆیە بەعسیەكان بڕیاری تەفروتونا كردنی ملیۆنەها دارخورما ئەدەن.

 

ژمارەی دارخورماكانی عێراق بەپێی دوا ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی ناوەندی لەنێوان 10 بۆ 12 ملیۆن دارخورمادایە، لەكاتێكدا كە سەرەتای جەنگی عێراق‌و ئێران لەساڵی 1980دا، عێراق 32 ملیۆن دارخورمای هەبوو.

 

شەڕی عێراق‌و ئێران، نەك هەر هەر قڕی خستە دارخورماوە، بەڵكو بەجارێك ئابوری عێراقی شەكەت‌و هیلاك كرد، كاتێكیش كە عێراق لەو شەڕە هاتەدەر، نرخی نەوت تەواو تەواو دابەزی بوو، ساڵی 1990 نرخی بەرمیلێك نەوت لەبازاڕی جیهانیدا دابەزی بۆ 8 دۆلار، ئەمەش زیاتر عێراقی لەبەردەم كارەساتدا راگرت، كە بۆ دەرچون لەو دۆخە رژێمی بەعس پەلاماری كوەیتی داو دواتریش گەمارۆی گەمارۆی ئابوری‌و بەرنامەی نەوت بەرامبەر بەخۆراكن عێراقی چەندین ساڵا گەڕانەوە بۆ دواوە.