كاریگەری بەكارهێنانی بەنزینی بە قوڕقوشم لە هەرێمی كوردستانی عێراق لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە

بێجگە لەوەی توخمی قوڕقوشم  وەك مادەیە لە كۆنەوە بۆ چەندەها پێكهاتەو  بەرهەمی پیشەسازی جیاواز بە كارهاتووە، مادەی قوڕقوشم بە شێوەی ئاوێتەی چوارەم ئەسیلی قوڕقوشم tetraethyl lead (TEL- (CH3CH2)4Pb) بە شێوەیەكی بەرفراوان لەساڵی 1920 وە لە جیهاندا بەگشتی بە كارهاتووە بۆ بەرزكردنەوەی پلەی ئۆكتانی بەنزینی ئۆتۆمبیل octane numbers of gasoline  و چارەسەری نەهێشتنی ڕوودانی تەقینەوە لە ناو مەكینەی ئۆتۆمبیل   reduce engine knocking، بەڵام دوای پێ‌ زانینی ئاسەواری زۆر مەترسی داری مادەی  قوڕقوشم  لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ  وە بەتایبەتیش منداڵ، كە بەهۆیەوە ڕوودانی ڕەوشی ژەهراوی بوونی قوڕقوشم lead poisoning كە ناسراوە بە plumbism  وەیا colica pictonium لە جەستەی مرۆڤدا ڕووئەدا، بێجگە لەوەش هۆكار بووە  بۆ خراپ كردنی فلتەری گۆرینی گازی ئۆتۆمبیلەكە  damaging effect on  catalytic converters. ئەوەبوو بەكارهێنانی  چوارەم ئەسیلی قوڕقوشم   tetraethyl lead (TEL) وتێكردنی لە بەنزینی ئۆتۆمۆبیل، سەرباری ئەو  بۆیاخی خانووانەی كە توخمی قوڕقوشمی تێ ئەكرا وەك پێكهاتە لە زۆرینەی ووڵات قەدەغە كرا، بۆ نموونەش لە ووڵاتی ئەمریكا لە ساڵی 1970 تێكردنی ئاوێتەی ئاماژەپێكراو لە بەنزین قەدەغەكرا وە هەروەها بەكارهێنانیشی لە بۆیاخیشدا قەدەغەكراو بە دواشیا لە زۆری ووڵاتانی جیهان بەكارهێنانی بەنزینی بە قوڕقوشم تا ساڵی  2000 بە هەمان شێوە قەدەغەكراو بەیاسا رێگای لێگیرا.

بەڵام بەداخێكی زۆرەوە لە ووڵاتی عێراقی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان، هەروەك حوكومەتی عێراقی فیدراڵ خۆی جەختی لە سەردەكات، وە تەنها چەند ووڵاتێكی  دیاركراوی  تری وەك بۆرما، ئەفغانستان، جەزائیر، جۆرجیا، كۆریای باكوور و یەمەن تاوەكو ئێستاش بێ‌ باكانەو و بێ‌ گوێ‌ پێدان بەتەندروستی مرۆیی و ژینگە، بەكارهێنانی  بەنزینی بە قوڕقوشم لە كاردایە وە ساڵانە چەند سەد تەنێ‌ لە مادەی قوڕقوشم تێكەڵ بە پێكهاتەی خاك و ئاو و هەوا دەبێت، بە دوایا ڕاستەو خۆ وەیان ناڕاستەو خۆ لە ڕێگای زنجیرەی خۆراك تێكەڵ بە جەستە و ئۆرگانەكانی هەموو پێكهاتە زیندوەكانی سیستمی ئیكۆسستم  ecosystem ئەبێت، وە لە سەرو هەمووشیانەوە كەسان وەیا خەڵكی ناوچە چڕ  نیشتەنی و قەرەبالغ و پڕ ئۆتۆمبیلەكان. چونكە ژمارەی زیابوونی ئۆتۆمبیل ڕۆژانە لە زیادبوونێكی بێ‌ سنوردایە و بە دوایا بڕی سووتەمەنی بەنزینی  پێویست زیاد دەكات وە بەتایبەتیش بەنزینی بە قوڕقوشم. بۆنموونەش لەم كاتەدا سەرچاوەكانی پەیوەندار بە دابین كردن و دابەش كردنی سووتەمەنیە نەوتیەكان، پێویستی ڕۆژانەی پارێزگای سلێمانی  بۆ  بەنزین لەسەرچاوەی حوكومی بە نزیكەی 2.4 ملێون لیتر ئەخەملێنن. 

توخمی قوڕقوشم تەنها توخمی كانزاییە لە جۆری توخمە قورسە تۆزقاڵەكان كە دیاری كراوە بە یەكێك لەو شەش پێكهاتە دیاری كراوەی كە بریتین لە (گازی یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن CO، گازی دووەم ئۆكسیدی نایترۆجین NO2، گازی دووەم ئۆكسیدی گۆگرد SO2، گازی ئۆزۆن O3، مادە تەنۆچكە هەڵواسراوەكان SPM وە توخمی قوڕقوشم (Pb     كە پێوەری وەكالەتی ئەمریكی US EPA  بۆ پارستنی ژینگە دای ناوە  بۆ دیاری كردنی جۆری هەوای تەندروست Air Quality Standards guideline   بۆ هەڵمژین.  وە بڕەكەشی بۆ بوون لە هەوای دەوروبەری هەڵمژین ambient air بە تێكڕای تەنها  0.15 مایكروغرام / م3  هەوا دیاری كراوە و رێگەی پێدراوە  بوونی هەبێت  بە بەردەوامی لە ماوەی 3 مانگدا, وە كۆمیسۆنی  ژینگەی  ئەوروپا European Commission Environment  تەنها تێكڕای بڕی 0.1 مایكروغرام / م3  دیاری كردوە  و رێگەی پێداوە بوونی هەبێت لە لە هەوای دەوروبەری هەڵمژین لە ماوەی ساڵێكی بەردەوام.  وە بەرزترین ئاستی رێگە پێدراوی maximum permissible limit لە ئاوی خواردنەوە بە پێ ی پێوەری رێكخراوی تەندروستی جیهانی WHO  بریتی یە لە تەنها 0.1 بەش لە ملێون   (ppm ) سەرباری ئەوەی كە هیچ ئاستێَََََََََََكی خوازراو نی یە بۆ بوونی چونكە هیچ ڕۆلێكی باێولۆجی و فیسۆلۆژی ئەرێنی ودیاری كراوی نی یە لە بەرێوەچوونی پرۆسە جیاوازەكانی جەستەی مرۆڤ و بگرە ڕووەكیشدا. بەڵام ئاستی رێگە پێدراوی  توخمی قوڕقوشم  لە خوێنی منداڵدا   blood lead levels (BLL)بریتی یە لە تەنها 5 مایكرۆگرام بۆ 100 مللیتەر وەیا 1 دیسیللیتر خۆین، وە بۆ كەسی گەورەدا تاوەكو  10  مایكرۆگرام بۆ 100 مللیتەر وەیا 1 دیسیللیتر خۆین رێگە پێدراوە بوونی هەبێت  بە پێ‌ ی سەرچاوەی مەڵبەندنی كۆنترۆلی نەخۆشی ئەمریكی  Center for Disease Control .

گرفتێكی گەورەی مادەی قوڕقوشمی پیسكەر lead pollutant ئەوەیە كە هەركاتێك ئەم مادەیە تێكەڵ بە ژینگە بوو ئەوا ژینگە بە زەحمەت لێی رزگار ئەبێت و بەردەوام سوڕ ئەخوات لە نێوان پێكهاتە نازیندوەكانی وەك (ئاو، خاك و هەوا) ڕەگەزە زیندووە كانی ژینگە، وە پێچەوانەی حاڵیش لەگەڵ كاتدا پەیتیەكەی زیاد ئەبێت لەكاتی گواستنەوەی لە ناو پێكهاتە نازیندوەكانی  بۆ یەكەم ڕەگەزی زیندوو لە زنجیرەی خۆراكدا، ئەم حاڵەش پێی ئەوترێت زیندە كۆبوونەوە  bioaccumulation. دوایش پەیتیەكەی لە بەشێكی زنجیرەی خۆراكدا كە ئەگوێزرێتەوە  بۆ بە شێكی تری  زنجیرەی خۆراك زیاد ئەكات  وە ئەم حاڵەش  پێ‌ ی ئەوترێت زیندە گەورەبوون biomagnifications، وە بە دوایا كاریگەرە تەندروستیە نەرێنیەكانی  زیاد ئەكات. 

وە تێكەڵ  بوونی توخمی قوڕقوشم بە جەستەی مرۆڤ بە رێگای خواردن،  هەڵمژین و جار جاریش بە ڕێگای پێست ئەبێت ingestion, inhalation or occasionally skin contact ڕووئەدا. وە شیكاری خوێن و تیشكی ئێكس X-ray لە رێگا كارپێكراوە پەسەندەكانە  بۆ دیاری كردنی تووشبوون بە ژەهراوی بوونی جەستەی مرۆڤ بە توخمی قوڕقوشم.

 بە شێوەیكی گشتیش  بەكارهێنانی  بەنزینی بە قوڕقوشم ئەم كاریگەرە پڕ مەترسی و نەرێنیانەی خوارەوە لە سەر تەندروستی  مرۆڤ چ  بۆ نەخۆشیە لە پڕ وناكا و كاریگەرەكان  acute وەیا نەخۆشیە درێژخایانەكان chronic دروست دەكات, سەرباری كاریگەری نەرێنی لە سەر ژینگە:

1-توخمی قوڕقوشم تێكەڵ  interference  بە بەڕێوە چوونی زۆری پرۆسە فیسیولۆژیا جیاوازەكانی ناو جەستەی مرۆڤ بە تایبەتی و ئاژەڵەكانی تر و ڕووەك دەبێت، وە ئەبێتە هۆی ژەهراوی  poisoning بوونی زۆی شانە و ئۆرگانەكانی وەك دڵ, ئیسقان، گورچیلە, هەناوی وەك ڕیخۆلەكان و جگەر intestines وەكۆبوونەوە تیایانە دوایش زیان لێ‌ دانیان و تێكدانیان  damage.

2-تێكەڵ بوونی  توخمی قوڕقوشم بە كۆئەندام و سیستمی دەماری ناوەندی وەیا سەرەكی central nervous system لە مرۆڤدا دەبێتە هۆی دواخستنی گەشەسەندنی كۆ ئەندامەكە بەگشتی وە بەتایبەتیش لە  منداڵدا،  وە دەرئەنجامی ئەم حاڵەش شێواندنی هەمیشەیی لە توانای فێربوون و ڕەفتاریا ڕووئەدا disorder in potential permanent learning and behavior .

3-بێجگە لەوەش توخمی قوڕقوشم  كاری نەگەتیڤی لەسەر زۆری پرۆسە ئەنزیمیەكان دروست دەكات بە هۆی  جێگۆركێ‌ ی لەگەڵ توخمی كانزا پێویستەكانی وەك Zn, Fe and Ca,  ئەو ئەنزیمانە، نموونەش  بۆ ئەو پرۆسانە كەم بوونەوەی دروست بوونی ئاوێتەی كیمیاوی هێم heme و خڕۆكەی سووری خوێن production of red blood cell دوایی تووش بوون بە نەخۆشی كەم خوێنی anemia . 

4-هەروەها توخمی قوڕقوشم  كارتێكردنی نەرێنی لەسەر كۆئەندامی زاوزێ‌ هەیە بەگشتی.

5-ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان و عێراقیش بە هۆی بەكارهێنانی  بەنزینی بە قوڕقوشم،  بەرگە هەوا atmosphere بە سەرچاوەیەكی سەرەكی دائەنرێت بۆ مادەی پیسكەری قوڕقوشم بە شێوەی ئۆكسیدی قوڕقوشم PbO. وە ئەم شێوەش لە قوڕقوشم  تێكەڵ ئەبێت بە ڕووەك و سەرچاوە ئاویەكانی  سیستمی ئیكۆسیستم لە ژینگە بە هۆی دابارینی چ بە ووشكی وەیا چ بە تەڕی dry or wet deposition،ئینجا لێرەوە ئەم توخمە دەبێتە بەشێك لە پرۆسەی زیندە جیۆكیمیاوی  biogeochemical processes وە جوڵە دەكات لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی ئێكۆسیستم ecosystem، وە بۆ هەریەكەیان بەپێ‌ ی خەسڵەتی خۆی كاری تێدەكات بە كارلێكی كیمیاوی و جێگیربوون تیایە. وەكالەتی پاراستنی ژینگەی ئەمریكی US EPA  ئاستی قوڕقوشم لە ژینگەدا وەك فشارو پەستانێك stress دائەنێت لەسەر ژینگە. 

بەشێوەیەكی گشتی دیاری كردنی نیشانەكانی ژەهراوی بوونی جەستەی  مروڤ  بە توخمی قوڕقوشم قورسە, بەڵام ئەكرێت لەم حاڵانە وەیا ڕووداوانەی خوارەوە دەرئەكەوێت: ئازاری سك و هەناوی, سەرئێشە, كەم خوێنی, بێ‌ تاقەتی و زووشێتگیری بوون،تێكچوونی هۆش وهەست mood disorder, لەدەستدانی وەیا كەبوونەوەی بیر و یادەكان memory loss, كەم بوونەوەی ژمارەی سپێرم و تێكچوونی  لە ڕەگەزی نێردا reduced sperm count, abnormal sperm, لەبارچوونی منداڵ یا لەدایكبوونی منداڵی پێشوەختی ئافرەتی سكپڕ miscarriage or premature birth in pregnant women , كەم خۆراكی و لە دەست دانی كێش, دەرنگ فێربوون و هێواشی گەشەكردن لە منداڵدا , وە لە حاڵەتی ژەهراوی بوونی توندو سەخت دەبێتە هۆی فێلێهاتن و لەهۆش خۆچوون و مردن seizures, coma and death

لەبەر ئەوە داواكارم لە حوكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم كێشەیە زۆر بەبایەخەوە تەماشاكات و هەنگاوی بەپەلە و خەمخۆرانە بنێت  بۆ بنبڕكردن و  كۆتایی پێ‌ هێنانی بەنزینی بە قوڕقوشم هەروەك ووڵاتانی جیهان، وە پێشتریش ئەم بابەتم ڕووبەڕووی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كردوە بە ڕێگای یەكێك لە كەناڵە میدیاكان،  تاوەكو  زیاتر لەوە تەندروستی هاوڵاتیانی هەرێم نەكەوێتە بەر هەڕەشەو مەترسی توخمی قوڕقوشمی ژەهراوی, بەتایبەتیش بۆ ئەو كەسانەی كە ماوەیەكی زۆری كاتی ژیانیان لەسەر شەقام و ناوچەپڕ ئۆتۆمبێلەكان بەسەر ئەبەن، چونكە بەڕاستی ژینگەكەیان لێ‌ ئەبێت بە مردنگە.