سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی و نێودەوڵەتی، لە راپۆرتێکدا تاوتوێی چەند دەیە شەڕ و ناسەقامگیری لە عێراق، کردووە. هاوکات پەیوەندی و کاریگەری ئەم رووداوانەی لە سەر ئابووری ئەم وڵاتە خستۆتەروو.
ئابووری عێراق، تەنها یەک لەو هۆکارانەیە کە بۆتە هۆی ناکۆکی و ململانێ لە هاوکێشە ناوخۆییەکانی ئەم وڵاتە، بابەتێک کە بەستەری تەواوی بۆ توندوتیژی و ململانێی ناوخۆیی فەراهەم کردووە ویارمەتی بەهێز بوون و بەدەسەڵات گەیشتنی داعشی لەم وڵاتە داوە.
ناکۆکی نەتەوەیی و مەزهەبی و ئاینی، فاکتەری دانیشتوان، رادیکاڵیزمی مەزهەبی و ئایینی ، دەستوەردانی دەرەکی، بوونی حاکمییەت و دەسەڵاتدارێتی لاواز و تووش بوو بە گەندەڵی، هەژمون خوازی و سیستەمی سیاسی لاواز، کۆی ئەو بابەتانەن کە رۆڵیان لە سەرهەڵدانی توندوتیژی و شەڕ، لەم وڵاتە هەبووە. بووەتە دەوڵەتێکی “داماو”.
لەم راپۆرتەدا هەوڵدراوە کە وێنەیەکی روون، لە پەیوەندی بەرامبەر و ئاڵۆزی نێوان ئابووری و هۆکارەکانی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی توندوتیژی لەم وڵاتە، بخرێتە روو. هەروەها ئاماژە دراوە بەکاریگەری بەرامبەر بەیەک لە نێوان کێشە پێکهاتەییەکان وکێشەی قووڵی ئابووری و هەروەها ناکۆکی و کێشمەکێشی نەتەوەیی و مەزهەبی، بابەتێک کە هاوکات وەک داینەمۆی بەهێزبوونی داعش و ئاڵۆزی زیاتر لە پەیوەندیەکانی نیوان کورد و عەرەب رۆڵی بینیوە.
هاوکات تاووتوێی هەموو ئەو فاکتانە کراوە، کە بوونەتە هۆی پێکهاتنی ئەم ئاستە لە توندوتیژی، ململانێی ناوخۆیی. هەروەها جەخت لە جیاوازیەکانی نێوان ئابووری تیرۆریزم و دژە شۆڕش لە لایەک و ئابووری کلاسیکی گەشەکردن، لە لایەکی دیکە کراوەتەوە.
هەر چەند نووسەرانی راپۆرتەکە پێیان وانییە، کە ئابووری زیاتر لە هەر فاکتەریکی دیکە و بە رادە بە دەر، رۆڵی لە پێکهاتنی ئەم ئاستە لە توندوتیژی وتەنگژەی ناوخۆیی لەم وڵاتە هەبووە، بەڵام ئەوەش دەخاتە روو کە لە نێوان کێشەکانی بەربڵاوی ئابووری، حوکمڕانی و گوشاری دانیشتوان لە لایەک و ئاستی توندوتیژی لە وڵاتانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ نمونە لە لیبیا، سوریا و یەمەن، پەیوەندییەکی بەهێز هەیە.
لە ئەنجامی لێکدانەوە وتاووتوێ کردنی ئابووری عێراق، دەردەکەوێت کە سەرەڕای ئەوەی کە ئایدیۆلۆژیا و سیاسەت،هۆکارە سەرەکیەکانی توندوتیژین لە عێراق بەڵام ئەم وڵاتە لە گەڵ کێشە و پرسێکی جیدی دیکە بەرەوروویە، ئەویش رێژەی زۆری ئەو کوڕ و کچە گەنجانەیە، کە لە پەیوەندی لە گەڵ دۆزینەوەی ئیش و کار،هاوسەرگیری ،دابینکردنی خانوو وپێکهێنانی بنەماڵە بێهیواو دەستەوەستان ماونەتەوە.
شەڕ لە عێراق(٢٠٠٣ تا ٢٠١٦)
لە درێژەی راپۆرتەکەدا هاتووە: سەرنج خستنە سەر هەڕەشە و مەترسیەکانی گروپی تیرۆریستی داعش، بۆتە هۆی هاتنە کایەی جۆرە روانینێک کە بەم هۆیەوە هۆکارەکانی دیکەی توندوتیژی و ململانێی ئەم وڵاتە پەراویز بخرێت، هاوکات ئەم تێڕوانینە بۆتە هۆی لەبیربردنەوە یان سەرنج نەدانی گشتیی توندوتیژی لەم وڵاتە. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە روانگەیەکی تاک رەهەندی زاڵ ببێ و هەر لەم گۆشەنیگایەوە تاوتوێی پرسە جدیەکانی کۆمەڵگا بکرێ.
لە بەشێکی دیکەی راپۆرتەکە، سەرنج خراوەتە سەر بەرزبوونەوەی ئاستی توندوتیژی لە عێراق، بە تایبەتی لە دوای ٢٠٠٣ وهێرشی ئەمریکا بۆ سەر ئەم وڵاتە. هەروەها کاروکردەوە وهەڵسوکەوتی نوری مالکی لە نێوان ساڵەکانی ٢٠١١ بۆ ٢٠١٣ و دواتر هاتنە کایەی داعش لەم وڵاتە.
وەک دوو هۆکاری سەرەکی دیکە بۆ پەرەدان بە توندوتیژی و شەڕ لە عێراق.
ویڕای ئەوەی کە پێشتر ئاماژە بە فاکتەرەکانی، سەرهەڵدان و چرتر بوونەوەی کێشمەکیش وململانێی نەتەوەیی وتایفی وئایینی کراوە، کە هەر یەکێکیان رۆڵیان لە بەهێز بوونی داعش، هەبووە. جەختیش لەوە کراوەتەوە کە ئەم فاکتەرانە وەک کۆمەڵێک هەرەشە بۆ سەر ئەمن وئاسایشی ئەم وڵاتە دەمێننەوە، تەنانەت ئەگەر داعش بە تەواوی سەرکوت بکرێ و لە هاوکێشەکانی ئەم وڵاتە بسڕدرێتەوە.
وەک ئەنجامی کۆتایی ئەم راپۆرتە شیکاریەدا، ئاماژە بەوە دراوە کە بوونی کێشە پێکهاتەییەکان لە عێراق، بەردەوام بەستەری شەڕ، ناکۆکی و ناسەقامگیری لەم وڵاتە فەراهەم دەکەن. ئەم فاکتەرانە بریتین لە:
زیاد بوونی رێژەی دانیشتوان، پرسی ئابووری و کیسە پەیوەندیدارەکانی دیاردەی گەندەڵی، بە مانا بەرفراوانەکەی، لەکۆتاییدا فاکتی نەوت، کە داهاتەکەی لە لایەن دەسەڵاتدارانەوە بە گوێرەی پێویستی ئەم وڵاتە بە کارنەهاتووە.
Kurdish