باج‌و سیاسەتی باجگیری لە هەرێمی کوردستان

باج سەرچاوەیەکی گرنگە لەداهاتی گشتی هەر حکومەت‌و دەوڵەتێک، بۆ دابینکردنی خەرجی ئەو خزمەتگوزارییانەی لەسێکتەرە جۆراوجۆرەکاندا دەگەیەنرێت بەخەڵک‌و بۆ بەرژەوەندی گشتی کۆمەڵگا، وەرگرتنی باج، جگە لەوەی لەکاتە جیاوازەکانی قەیرانەکان‌و هەڵئاوسان‌و بووژانەوەکاندا‌و لەکاتی بەرزبوونەوەی نرخی شتومەک‌و کەمبوونەوەی توانای کڕین‌و هەروەها بۆ پارێزگاری لە پیشەسازی‌و بەروبوومی ناوخۆیی لەبەرامبەر کاڵای دەرەکیدا، ئامرازێکی گرنگ‌و کاریگەرە بەدەست دەوڵەتەوەو دەتوانرێت کەڵکی زۆری لێوەربگرێت بۆ راگرتنی هاوسەنگی ئابووری‌و کەمکردنەوەی مەترسی گۆڕانە ئابوورییەکان، هاوکات لە دوو لایەنەوە دەتوانرێت گرنگی سەرەکی لەبەرچاوبگیرێت:

یەکەم – ئەرکێکی داراییە کە بەشێوەی نەختی‌و بێبەرامبەردەخرێتە سەر بازرگان‌و خاوەن موڵک‌و سەرمایەداران‌و دامەزراوە ئابوورییەکانیان بۆ بەدەستهێنانی بەشێک لە داهاتی خەزێنەی گشتی کە بۆ مەبەستی خەرجییە گشتییەکان بەکاردێت.

دووەم – بۆ بەدیهێنانی جۆرێک لە عەدالەتی کۆمەڵایەتی لەنێوان چینەکانی کۆمەڵگا، کە لەڕیگای دانانی باجەوە جارێکی تر داهاتەکان دابەشدەکرێنەوەو بەشێک لە داهاتی دەوڵەمەندەکان بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ خەڵک‌و لەبواری دەستەبەری کۆمەڵایەتی، بیمەی بێکاری، خوێندنی بەخۆڕایی، بیمەی تەندروستی، نیشتەجێبوون‌و خزمەتگوزارییەکانی تر کەڵکی لێوەردەگیرێت، بەتایبەتی ئەگەر ” باجی روولەسەر” بێت‌و بەپێی پلان‌و نەخشەی داڕێژراو هەردوو لایەنی ئابووری‌و کۆمەڵایەتی لەبەرچاو بگیرێت، دەتوانێت ئەو عەدالەتە بەشێوەیەک بەرجەستەتر بکات.

لە هەرێمی کوردستان شێوەی باجی راستەوخۆ پەیڕەودەکرێت‌و سیاسەتی باجگیری لەبوارەکانی: باجی دەرامەت کە دەخرێتە سەر داهاتی کەسەکان‌و باجی خانووبەرە دەخرێتە سەر موڵکەکان‌و باجی زەوی‌وزارو باجی خانووبەرەی میریش دەگرێتەوەو لە زۆربەی وڵاتان شارەوانی‌و حکومەتی خۆجێیی شارەکان بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری خەرجی دەکات، باجی دەرامەتی کۆمپانیاکان کە لە قازانجی کۆمپانیاکان وەردەگیرێت‌و باجی گومرگی کە دەخرێتە سەر هاوردەکان‌و ناردەکان‌و تاد بەڕێوەدەچێت.

بەڵام ئەم بوارەش وەک هەموو بوارەکانی تر بە قازانجی خاوەن موڵک‌و سەرمایەدارەکان رێکخراوەو بەپلەی یەکەم قورسایی باجدان کەوتۆتە سەر خاوەن داهاتە کەمەکان‌و بەتایبەتی سەرمایەداران‌و کۆمپانیاکانی سێبەری دەسەڵات بەچەندین بڕیارو یاسای جۆراوجۆر بەخشراون لە باج‌و بەپێی یاساکانی هەرێم زەمینەی هەڵاتن لە باجیان بۆ رەخساوە، کە دەکرێت بە خستنەڕووی بەشێک لەو بڕیارو یاسانە ئەوە روونتر بکەینەوە:

یەکەم / پاڵپشت بە بڕگەی ١ لە مادەی ٥ی یاسای ژمارە ٤ی ساڵی ٢٠٠٦ تایبەت بە‌وەبەرهێنان پرۆژە وەبەرهێنانەکان بۆ ماوەی ١٠ ساڵ دەبەخشرێن لە گشت باج‌و رەسمێک لەبەرواری پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکانیانەوەو ئەم بەخشینە باجی خانووبەرە‌و باجی دەرامەت‌و باجی کۆمپانیاکان‌و رسوماتی شارەوانی‌و تاپۆ دەگرێتەوە.

دووەم / بە پێی بڕیاری ژمارە ٨٩ی ساڵی ٢٠٠٤ تایبەت بە دەزگای هاندانی وەبەرهێنان ماوەی ٥ ساڵ هەموو پرۆژەیەکی وەبەرهێنان دەبەخشرێت لە گشت باج‌و رەسمێک ،( ئەم بەخشینە باجی خانووبەرە‌و باجی دەرامەت‌و باجی کۆمپانیاکان‌و رسوماتی شارەوانی‌و تاپۆ دەگرێتەوە).

تێبینی: زەوی پرۆژەکان بەخۆڕایی یان بە نرخێکی رەمزی لەحکومەت وەردەگیرێن‌و ٥٠%ی نرخی هەندێک لە پرۆژەکانیش لە لایەن صندووقی نیشتەجێبوونەوە دابێدەکرێت‌و بە نرخی دووبەرابەریش بە هاوڵاتیان دەفرۆشرێنەوە.

سێهەم / بەپێی بڕگەی ٣ی مادەی ١ی یاسای ژمارە ٢٥ی ساڵی ٢٠٠٧ ی ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستان ( هەموارکراوی یاسای باجی خانووبەرە ژمارە ١٦٢ی ساڵی ١٩٥٩) هەموو بینایەکی نوێ ئەگەر ٣ نهۆم‌و کەمتر بێت ماوەی ٣ ساڵ لە باجی خانووبەرە دەبەخشرێت‌و ئەگەر ٤ نهۆم‌و زیاتر بێت بۆ ماوەی ٧ ساڵ لە باجی خانووبەرە دەبەخشرێت.

تێبینی: زۆربەی هەرەزۆری خانووبەرەکان‌و پرۆژەکان چەند ساڵ دوای تەواوبوونیان تۆمار دەکرێن واتە جگە لە لێبوردنی فەرمی ماوەیەک خۆیان لە تۆمارکردن دەدزنەوەو بەوەش ماوەی بەخشین لە باج بەشێوەی نایاسایی درێژ دەبێتەوە.

چوارەم / بەپێی بڕگەی ١ی مادەی ١ی یاسای ژمارە ٢٥ی ساڵی ٢٠٠٧ ی ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستان رێژەی باج لە ئیرادی ساڵانە بۆ هەموو خانووبەرەیەک ١٠% داشکێنرا بۆخەرجی صیانەو چاککردنەوە بەمەش رێژەی باجی خانووبەرە لە ١٠%وە بوو بە ٩% .

پێنجەم / بەپێی بڕگەی ٤ی مادەی ١ی یا