رۆژانە لەجیهان روداوی نوێ‌و چەمکی نوێ دێتە ئارا، ئێمەی کوردیش لەبەر سەرقاڵی زۆرمان بەڕوداوی لاوەکی، بگرە بێسودیش ناپەرژێینە سەر ئەوەی ئاگامان لەداهاتوی خۆمان‌و نەوەکانمان ببێت، بەهەر حاڵ ئەمە باسەکەمان نیە ئەوەی مەبەستمانە ئەوەیە وەکو هەموو کۆمەڵانی سەرزەوی لەکەشتیەکین ساڵ بەساڵ بگرە مانگ بەمانگ ڕوبەڕوی مەترسی زیاتر ئەبینەوە، یەکێک لەو مەترسیانە بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوییەو ڕوژ بەڕوژ ئاسەوارە نەرینیەکانی زیاتر دەردەکەوێت، هەر لە‌وشکەساڵی‌و توانەوەی به‌سته‌ڵه‌كانی هەردوو جەمسەری زەوی کە ئەنجامەکەی بەرزبونەوەی ئاستی ئاوی دەریایەو دەرهاویشتەکەشی نقوم بونی چەندین دورگە‌و شارە، لەهەمانکات هەڵکشانی کەش‌وهەوایە کە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی لافاو لەهەندی شوێنی جیهان‌و کەم بارانی لەهەندیکی دیکە. دیارە ئەوه‌ش لەئه‌جامی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوی کەمتر لەیەک پلە، ئەگەر وابروات لە 30 ساڵی داهاتودا پلەی گەرمی زەوی 3 پلە زیاتر بەرزدەبێتەوە، ئەوکات لەوانەیە ڕوداوی سەرسورهینەر ڕوبدات وەکو کۆچکردنی بێ بەرنامە، چ لەو جێگایانەی رێژەیەکی بارانی کەمی تێدا دەبارێت یان لەو جێگایانەی لافاوی تێدا سەرهەڵدەدات‌و بەتێپەڕبوونی کات زیاتر ئەبێت.
لەساڵی 1992 کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەستی بەمەترسی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوی کرد، بۆیە لەو ساڵەدا چوارچێوەیەکی لەیەک تێگەیشتن داڕێژراو تیایدا هۆکاری بەرزبونەوی گەرمی زەوی بۆ دوو هۆکار گەڕێندرایەوە:
یەکەم/ هۆکاری سروشتی.
دووەم/ هۆکاری مرۆیی.
ئەویش بەزیادکردنی رێژەی ئاستی گازە زیانبەخشەکان بەتایبەت دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە لەئەنجامی بێسەروبەری لەبه‌کارهێنانی سوتەمەنییە هایدرۆ کاربونیەکان. بۆ ئەوەی رێگری بکەن لەبڵاوبونەوەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربون ڕیکەوتنامە مورکرا لەلایەن ئەو وڵاتانەی بەشداریان لەو کونفراسه کردو ناویان لێنا پڕۆتۆکۆڵی کیوتو لەبەرواری 11/9/1997 لەشاری کیوتوی ژاپون بەناوی (١). دیارە دوای ئەوە چەندین کۆڕ کۆبونەی تر ئەنجامدرا، ئەو پرۆتۆکۆڵە فەراهه‌م کرایەوە لەوانە لەدەوحە هەروەها لەئه‌رجەنتین.
یەکێک لەو کونفرانسە گرنگانەی تریش لەپاریس ئەنجامدرا کە رێککەوتنی پاریس-ی لێکەوتەوە لەساڵی 2019، لەوێش دیسانەوە جەخت کرایەوە لەڕێککەوتن لەسەر دانانی ڕیژەیەکی دیاریکراو لەبڵاوبونەوەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بۆ هەر وڵاتێکی بەشدار بوو، بەڵام دوای مۆرکردنی بەماوەیه‌ک، وڵاتی کەنەدا لێی کشایەوە، هەروەها ئەمریکاش لەسەردەمی حوکمڕانی ترامپ کشایەوە.
دەبوایە لەساڵی 2020 لەشاری گلاسکۆی سكۆتله‌ندای به‌ریتانیا دیسانەوە کۆنفراسێکی تری ڕێگە گرتن لەبەرزبونەوەی گەرمی زەوی ئەنجامبدرایە، به‌ڵام لەبەر بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا دواخرا بۆ 31/10/2021 ئەویش بەناوی (٢). دیارە ئەمە ڕوداوێکی چارەنوساز دەبێت بۆ مروڤایەتی چونکە ڕۆژ بەڕوژ ئاکامە خراپەکانی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی سەر رووی زەوی زیاد دەکات، هەموو کەسێکی سەرزەوی هەستی پێدەکات.
ئێستا زۆربەی وڵاتان پلان دادەڕێژن بۆ بەشداری کردن لەجێبەجێ کردنی بریارەکانی ئەم کۆنفرانسە، هەرچەندە وەکو ئەبینین ناوچەکەی ئێمە نه‌ک زۆر بێباکن بەرامبەر بەم ئاریشە گەردونییە، بگرە وەکو بڵێی نەبایان بینبێ‌و نەباران! هەرچەندە ئاکامە خراپەکەی هەرلە پارەوە دەرکەوتوە ئەویش ئەو وشکە ساڵییە بوو کە باڵی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست کیشا بوو، بگرە ئەمساڵیش چاوەڕێی خراپتری لێئەکرێ.
ئەوەی لێرەدا پێویستە ئاماژەی پێبکەین ئەوەیە تا چەند ئەم کۆنفراسە سەرکەوتو دەبێت لەڕووی پراکتییەوە؟ ئەو وڵاتانە کێن بەشداری تیدا دەکەن؟ ئەوانەیش کە تیایدا بەشداری ناکەن لەئاستی باڵای بەرپرسیاریەتی‌و خاوەن دەسەڵات کێن کە ڕوڵی گەوره‌یان هەیە لەزیاد کردنی گازی دووەم ئوکسیدی کاربۆن وەک چین‌و ئەمریکاو هیند‌و وڵاتانی ئه‌ورپا‌و ڕوسیا؟ دیارە هەموو وڵاتانی جیهان کەم تا زۆر ڕۆڵیان هەیە لەتێکچونی گەرمی سەرزەوی، بەڵام لە سەروی هەمووان وڵاتی چینە کە بەڕێژەی لە 26% دەستی هەیە لەزیادبونی رێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەسەر ڕووی زەوی دوای ئەویش هیندستان دێت‌و پاشان یەکێتی ئه‌وروپا ئینجا ئەمریکاو دوای ئەوەش بەرازیل.
لەم کۆنفرانسەدا کە لەسکوتلەندا ساز دەکرێ، زیاتر لە 50 به‌رپرسی یەکەمی دەوڵەتانی جیهان تیایدا بەشدا دەبن، بەڵام بەداخەوە دوو لەو وڵاتانەی کە ڕۆڵی بەرچاویان هەیە لەزیادکردنی ڕێزەی دووەم ئوکسیدی کاربۆن بەشدار نابن لەم کونفراسە ئەوانەش سەرۆکی ڕوسیا‌و سەرۆکی چینە، کە تا ئێستاش بەشێوەیەکی بەرچاو خەڵوزی بەردین بەکارددهێنن بۆ بەدەستهینانی کارەبا.
لەجیهاندا زیاتر لە 37% بەرهەمهێنانی کارەبا پشت بەخەڵوزی بەردین دەبەسێت کە هۆی سەرەکی بەرزبونەوەی ڕیژەی گازە گەرمکەرەکانە، بەڵام جێی دڵخۆشییە ئه‌مجارەیان سەرۆکی ویلایه‌ته یەكگرتوەکانی ئەمریکا بەگەرم‌و گوڕی تیایدا بەشدای دەکات، هاوکات چەندین وڵاتی تر ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ بەشداری کردن لەجێبەجێ کردنی بریارەکانی ئەم کۆنفراسە.
بەپێی بوچونی چەندین زانای ئەم بوارە، ئەم کۆنفراسە بەدوا دەرفەت ئەزانن بۆ ڕزگار بوونی مرۆڤایەتی لەم کارەساتە ترسناکانە کە لەئەنجامی ملهوڕیی چەند دەوڵەتێک هاتوەتە ئاراوە، بۆ نمونە تا ئیستا روسیا گومانی لەوەیە کە بەرزبونەوەی پلەی گەرمی سەر ڕووی زەوی پەیوەندی نیە بەزیاد بوونی ڕێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، هەروها چین بەنیاز نیە دەست هەڵگرێ لەبەکارهێنانی خەڵوزی بەردین به‌لای کەمەوە تا ساڵی 2025، هەرچەندە هەوڵئەدەن بەڕاگەیاندنی چەواشەکاری رای کشتی جیهان وا تێبگەیەنن ئەوان لەپێشەوەی وڵاتانی ژینگەپارێزی جیهانن. لەلایەکی دیکەوە خۆشبەختانە لەم ڕوژانەدا وڵاتی سعودیە دەستپێشخەرییەکی ڕاگەیاند لەکۆنفراسێک زۆربەی وڵاتانی ڕوژهەڵاتی ناورست تیایدا بەشدار بوون کە نزیکەی 10 ملیار دۆلاریان تەرخان کردوە بۆ سەوزکردنی چەندین وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەروەها وڵاتی ئیمارات وه‌زارەتێکیان دامەزراند بۆ ڕوبەڕووبونەوەی بەرزبونەوەی پله‌ی گه‌رمای زەوی.
هەرچەندە جێی نیگەڕانیە کۆمەڵەی 20ی وڵاتە دەوڵەمەندەکانی جیهان تا ئێستا بەجدی کاریان بۆ دابێن کردنی بودجەیەکی دڵخوشکەر نەکردوە بۆ هاوکاری کردنی وڵاتانی کەمدەرامەت بەمەبەستی ڕوبەڕووبونەوەی زیادبونی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەسەر زەوی.
کەواتە مرۆڤایەتی لەلێواری لەناوچوندایە ئەگەر تا 2060 نەتوانرێت ڕێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن ئاسایی بکرێتەوە واتە بهێنرێتە ئاستی 1.5 پلەی گەرمی.
ماوە بڵێین تا چەند کونفرانسی کلاسیکو ئەنجامی دڵخوشکەرەی ئەبێت؟ لەیەکەم ڕەنگدانەوەی کۆبونەوە دوو ڕۆژیەکەی سەرکردەی 200 وڵاتی بەشدار بوو، سەرۆک وەزیرانی به‌ریتانیا کە خانەخوێی ئەم کۆنفرانسەیە لەشاری کلاسکوی سكۆتله‌ندا دڵخوشی خۆی دەربڕی بەکەمێ نیگەرانیەوە ئەو ئەنجامانەی هاتە دەست لەم کۆنفرانسە بریتیە لە:
✹ زیاتر لە 114 دەوڵەت جەختیان لەوە کردۆتەوە تا ساڵی 2030 داری دارستانەکان نەبرنەوە کە دەبێتە هۆکاری ڕاماڵینی خاک‌و خۆڵ .
✹بەهەمان شێوە 100 سەرۆکی وڵاتان بەڵێنیان داوە تا هەمانکات ڕێژەی گازی میسان لە 30% کەم بکەنەوە لەو وڵاتانەی دەستی باڵایان هەیە لەزیادبوونی ڕێژەی میسان. کەنەدا‌و بەرازیل‌و نێجیریا بەڵێنیان داوە بەکەمکردنەوەی رێژەی ئەو گازە بەو دەستپێشخەریە لە 30% گەرمی زەوی کەم دەبێتەوە.
✹ زۆرێک لەوڵاتان بەڵێنیان داوە بەهاندانی کەرتی تایبەت ئاماری پێشکەوتو بهێننە بەرهەم تا ببطتە مایەی پاک راگرتنی ژینگە‌و کەمکرنی ڕێژەی گازە گەرمکەرەوەکان.
دیارە عێراقیش یەکێک لەو وڵاتانیە لەئەنجامی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوی ڕوبەڕو مەترسییەکی گەورە دەبێتەوە، بۆیە سەرۆک کۆمار بەشداریی ئەم روداوە جیهانیەی کردوەتەوە، بەوەیش نەوەستاوە، بەڵکو چەکێکی 100 ملیۆن دۆلاری مۆرکردوە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی بەرزبونەوەی پلەی گەرمای سەرزەوی. وەکو هەرێمی کوردستانیش خۆمان لێکەڕ کردوە وەکو بڵێی ئێمە لەسەر ئەم سەر زەمینە ناژین‌و پڕیشکی ئەم کارەساتە ئێمە ناگرێتەوە‌و وشکەساڵی پار روداوێکی لاوەکیە‌و تێدەپەڕێ!
Kurdish