گرنگی توێژینەوەی زانستی لەبواری کشتوکاڵدا

وەسفی خەلیل

سەرەتا بەباشی دەزانین پیناسەیەکی توێژینەوەی زانستی بکەین، دەتوانین بڵین ئەو هەوڵە سیستماتیکییه‌یە‌ بەمەبەستی گەیشتن بەئەنجامێک كه‌ ببێتە مایەی پێشخستنی بوارێکی زانستی یان کۆمەڵایەتی لەهەمانکات هەوڵێک بێت بۆ چارەسەر کردنی کێشەیەک کە ڕوبەڕوی کۆمەڵگا بۆتەوە یان چاوەڕوان دەکرێت لەداهاتودا ڕوبەڕووی ببێتەوە وەکو ڕێگری لەسەرهەڵدانی پەتایەکی وەکو کۆڤێد ۱۹ یان سەرهەڵدانی ئاریشەی گۆڕانکاریی ئاوهەوای زەوی یان هەر کێشەیەکی کۆمەڵایەتی لەئەنجامی پێشکەوتنی تەکنەلۆجیا یان ئەنجامە نەرینیەکانی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی‌و چۆنیەتی چارەسەر کردنی دەرهاوێشتەکانی، سازدانی توێژینەوە بەهەردوو ڕووەکەیەوە واتا ڕووداوە هەنوکەیەکان‌و چاوەڕوانکراوەکان كه‌ مەبەست لێی دابینکردنی ژیانێکی بەختەوەرە بۆ کۆمەڵگای مرۆڤایەتی، دیارە هەر توژینەوەیەکی زانستی پێویستی بەچەندین سەرچاوەیە کە پێشتر ئیشی لەسەر کرا بێت، بەڵام ئەو توژێنەوانەی کاری لەسەر نەکرابێت پێشینەی نەبێت وەکو ئەرکەکەی زۆر ئاڵۆزترە، لەوەی زەمینەیەکی لەباری هەبێت، ئەمڕۆ یەکێک لەپێوەرەکانی پێشکەوتنی وڵاتانی جیهان ئەوەیە چەند توێژینەوەی لەساڵێکدا تیدا ئەنجام درابێت‌و چەند توانای مادی بۆ تەرخان کرابێت.

ئەگەر ئاوڕ بدەینەوە لەخشتەی توێژینەوەی وڵاتان بەڕوون و ئاشکرا بۆمان دەردەکەوێت ئاستی پێشکەوتنی وڵاتان چۆنه‌، لەهەمان کاتی ئاستی دواکەوتویی‌و کۆڵەواری ئەو وڵاتانەشمان بۆ دەردەکەوێت کە گرنگیان بەم بوارە نەداوە. لێرەدا پێمانباشە ڕیزبەندی وڵاتان بخه‌ینە بەرچاو لەڕووی گرنگیدان بەتوێژینەوی زانستی بەپێی ماڵپەڕی stastitaی ئەمریکی بۆ ساڵی ۲۰۱٨  بەم شیوەیەی خوارەوەیە:
١- وڵاتی چین لەریزبەندی یەکەم دێت ئەوه‌ش بە ٥۲٨ هه‌زار و ۲٦۳ توێژینەوە وتاری زانستی بڵاوکردوەتەوە.
٢- وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا دووەم دێت ٤۲۲ هه‌زار و ٨۰٨ توێژینەوە وتاری زانستی بڵاوکردوەتەوه.‌
٣- لەڕیزبەندی سێهەم وڵاتی هندستان دێت ئەویشش بەبڵاوکردنەوەی ۱۳٥۷٨٨ وتارو توێژینەوەی زانستی.
٤- وڵاتانی یەکێتی ئه‌وروپا بەسەرجەم نزیکەی ٦۲۲ هه‌زار وتاری زانستی‌و توێژینەوەیان بڵاوکردوەتەوە بەمەش نزیکەی لە ۲٥٪ سەرجەم  وتارە زانستیەکانی جیهان پێکدێنێت.
لێرەدا دەبێت ئەو ڕاستیەش ئاشکرا بکەین وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لەساڵی ۲۰۰٨ پێشی هەموو وڵاتانی دابۆوە بە ۳۹٤ هه‌زارو ۹۷۹ وتاری زانستی، بەرانبەر بە ۲٤۹ هه‌زارو ٤٩ وتاری زانستی لەلایەن وڵاتی چینەوە.
لەوانەیە پرسیارێک بێتە ئارا، ئەگەر ئەم هەموو تۆیژینەوە زانستیانه‌ لەجیهان ئەنجام درا بێت، ئایا ئیمە ئیتر پێوستیمان بەتوێژینەوە هەیە؟
بێگومان ئیمەش دەبێت هەوڵی خومان بدەین لەم بوارەدا بۆ ئەوەی خۆمان بگەیەنینە ئاستی وڵاتانی پشکەوتوی جیهان، بۆیە دەبێت ئێمەش هەنگاو هەڵگرین‌و بڕەو بەتواناکانی خۆمان بدەین‌و خۆمان لەڕووی زانستیەوە ڕۆڵی خۆمان دەرخەین، ئەمە لەلایەک‌و لەلایەکی تر هەندێ توێژینەوە هەیە ڕاستەوخو پەیوەندی بەخودی هەر وڵاتێکەوە هەیە، لەوانەیە لەوڵاتانی تر بەگرنگی نەزانن، بەتایبەت لەبواری کشتوکاڵ، وەکو چون ڕون‌و ئاشکرایە هەر وڵاتێک خاوەن جۆرێک کەش‌وهەواو خاکی خۆیەتی‌و خاوەن کەڵچەری کشتوکاڵی خۆیەتی. بۆیە دەبێت هەمیشە هەنگاو بەو ئاراستەیە بنێین چۆن بتوانین چ لەڕوی چۆنایەتی یان چەندایەتی بەرهەمی خۆمان بەرەو باشتر بگۆڕین‌و ڕەچاوی زیاد بوونی دانیشتوانی وڵاتی خۆمان بکەین‌و گرینگی بدەین بە بەها خۆراکیەکانی بەرهه‌مە کشتوکاڵیەکانمان، لەهەمانکات ڕێگری بکەین لەئاکارە نەرینیه‌کانی گۆڕانکاریی کەشوهەوای زەوی کە لای خومان سەرەتاکانی دەرکەوتووە وەک بەرزبونەوەی پلەی گەرماو وشکەساڵی‌و ناڕێکی لەبارینی باران لەوەرزەکانی داباریندا. ئەمە وامان لێدەکات هەڵوێستەیه‌ک بکەین لەگۆڕینی شێوازی چاندن‌و دیاریکردنی ڕێوشوێنی گونجاو بگرینەبەرو کەمترین ئاوی تێدا بەکاربێت یان دەستنیشانی چ جۆرە بنەتۆوێک بکەین بگونجێت لەگەڵ ئەم گوڕانکارییە. هەروەها ڕێوشوینی گونجاو بدۆزینەوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوو ئیدارەدانی‌و هەوڵ بدرێت ئاستی ئاوی ژێرزه‌وی بەرزبکرێتەوە. ئەم ڕێوشوێنانە پێویستی بەتوێژینەوەی زانستییە نەک هەر ئەمە، بەڵکو دەبێت سود لەتوێژینەوە زانستیە جیهانیەکان ببینین، ئەوانەی گوزارشت لەگۆڕانکاری کەش‌و هەوا دەکات، هەروەها هەوڵبدرێت بەشداری لەکۆڕو کۆبونەوە جیهانیەکان بکرێت، خەڵکانی پسپۆر تێیدا بەشدار بێت، دیارە ئەو کوڕو کۆبونەوە جیهانیانە سەبارەت بەکەشوهەوا ئەگەر لەئاستی کۆنفرانسی داڤۆس‌و کونفرانسی ئاشتی میشنی ئەڵمانیا زیاتر نەبێت کەمتر نیە.

لێرەدا دەبێت چەند ڕاستیەک بخەینەڕوو ئەوه‌ش ئەوەیە چ لەعێراق بەکوردستانیشەوە یان وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ئێستا گرنگی ئەوتۆ نەدراوە بەتویژینەوەی زانستی، هۆکارەکەش دەگەڕیتەوە بۆ پشتگوێ خستنی زانست‌و زانیاری بەگشتی، تا ئێستا نەتوانراوە سەنتەرێکی توێژینەوەی زانستی لەسەر ئاستی ئەم وڵاتانە پێکبێت‌و بەشێوەیه‌ک هەموو مەڵبەندە زانستییەکان بەیەکەوە گرێ بدرێت بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕی زانستی لەنێوانیان بکرێت، لەهەمانکات گرنگی بەدابین کردنی ئامێرو دەزگای تایبەتی توێژینەوە نەدراوە، بۆ نمونە پەیوەندیه‌کی سست هەیە لەنێوان زانکۆکان لەلایەک‌و لەگڵ سەنته‌رە تویژینەوەکانی سەر بەوەزارەتەکان، بەتایبەت وه‌زارەتی کشتوکاڵ، زۆرجار چ پەین یان بنەتۆو یان هەر پێویستییەکی تری کشتوکاڵی دێتە هەرێم بێ ئەوەی بەفلتەری سەنتەرە توێژینەوەکان تێپەڕێت بەکاردەهێنرێت، بۆ نمونە چەندین بنەتۆوی دانەوێڵە بەکارهێنراوە لەلایەن جوتیاران بێئەوەی لەڕوی جۆریەتی‌و برشتی بنەتۆوەکە نەزانراوە یان بەرگری بۆ نەخۆشی‌و کەم ئاوی، بەکورتی بەچەند خاڵێک دەتوانین ئامانجە ستراتیجیەکانی توێژینەوە کشتوکاڵیەکان بخەینەڕوو:
١- بەدەستهێنانی جۆری تازە لەبەروبومی کشتوکاڵی.
۲- دابینکردنی جۆرێک لە بنەتۆوی کوالێتی بەرز چ لەڕووی جۆرایەتی یان چەندایەتی.
٣- دۆزینەوەی جۆرێک لەبنەتۆو بەرگەی کەم ئاوی‌و ئافتە کشتوکاڵییەکان بگرێت.
٤- ڕەچاوکردنی دەسگیرۆکردنی لەبەکارهێنانی ئەو پێداویستیانەی بەکاردێت لەپڕۆسەی چاندن وەکو ئاوو پەین‌و مادەی قڕکەر.
٥- پارێزگاری لەنەژادە ناوخۆییەکانی ئاژەڵان بکرێت‌و هەوڵی چاککردنی جۆرەکانیان بدرێت.  
٦- هەوڵی بەرزکردنەوەی توانای زانستی توێژەران بدرێت بەمەبەستی پێشخستنی ئامڕازی وەبەرهێنان.  
۷- هەوڵ بدرێت ڕێگەی گونجاو بدۆزرێتەوە بۆ لەناوبردنی نەخۆشیەکان‌و ڕێگەگرتن لەبڵاوبونەبونەوەیان بە بەکارهێنانی چارەسەر کردنی سروستی بۆ نەخۆشیەکان لەوانە ڕێگای  Bio protiect.
 ٨- هاندانی بۆ پەیڕەوکردنی کشتوکاڵی ئۆرگانی.
 ٨- گەیاندنی زانست‌و زانیارە ئەرینیەکان بۆ ناو جوتیاران بەمەبەستی زیاد کردنی بەرهەم‌و بەرزکردنەوەی ئاستی هوشیارییان.
 
گرنگترین ئامانجەکانی توێژینەوەی کشتوکاڵی:  
١- دۆزینەوەی ڕێگەچارەی کیشە گەورەو مامناوەندیەکانی چاندن.
٢- بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان‌و باش کردنەوەی کواڵێتی بەشێوەیه‌ک بتوانرێت بگاتە ئاستی دابینکردنی ئاسایشی خۆراک بەگرتنەبەری جۆری چاندنی بەردەوام. (الزراعة المستدامة).
٣- پارێزگاری کردن لەسەرچاوە سروشتیەکان‌و نەژادی ئاژەڵە خۆماڵییەکان‌و پەرەپێدانیان.
٤- پارێزگاری لەژینگەی بەرهەمهینان‌و بەرزکردنەوەی ئاستی دەستکەوتی ئابوری (جدوی الاقتصادي).

گرنگی توێژینەوەی کشتوکاڵی:
١-دانانی ڕێوشوێنێکی هەمەلایەنە بۆ توێژینەوە زانستیە کشتوکاڵییەکان.
٢- دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە کشتوکاڵییەکان کە دەبنە مایەی ڕیگری ڵەپیشخستنی بەرهەمهێنان.
٣- ئەنجامدانی توێژینەوەی کشتوکاڵی لەهەموو بوارە جیاجیاکان‌و جەختکردن لەسەر جۆری پراکتیکیەکەی ئەوەی ڕاستەوخۆی کاریگەری هەیە لەسەر باشکردنی بەرهەم‌و زیادکردنی‌و دابەزاندنی تێچونی بەرهەم‌و نۆژەن کردنی سەرچاوە سروشتییەکانی پڕۆسەی چاندن.
٤- کردنەوەی خولی زانستی بەمەبەستی راهینانی کادرەکانی ئەم بوارە لەڕوی تیۆری‌و پڕاکتیکییەوە.
٥- سازدانی کۆڕو سمیناری زانستی‌و ئەنجامدانی ۆرکشۆپی تایبەت.
٦- دروستکردنی پردی پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم ناوەندە زانستی‌و توێژینەوەکان بەمەبەستی ئاڵوگۆڕی زانیاری‌و سازدانی لێکۆڵینەوەو توێژینەوەی زانستی.
٧- دروستکردنی پەیوەندی پتەو لەگەڵ ڕێنمایی کشتوکاڵی بەمەبەستی گەیاندنی ئەنجامی توێژینەوەکان بۆ جوتیاران.
٨- ئەنجامی توێژینەوەکان بەشێوەی بڵاوکراوەی باوەڕپێکراو چاپ بکرێت.

ماوە بڵێین ئەوەی کە باسمان کردن توێژینەوەی زانستی بەگشتی گرنگی گەوره‌ی هەیە لەگەیاندنی کۆمەڵگا بەئاستێکی بەرز لەخۆشگوزەرانی، بەتایبەتی توێژینەوەی کشتوکاڵی هۆکارێکە بۆ کەمکردنەوەی هەژاری‌و دابین کردنی هەلی کارو لابردنی هەموو کۆسپ‌و تەگەرەکانی ڕێی گەشەپێدانی ئابوری وڵات بەگشتی‌و کەرتی کشتوکاڵ بەتایبەت‌و دابینکردنی ئاسایشی خۆراک‌و مسۆگەرکردنی بژێوی ژیانی هاوڵاتی‌و دابینکردنی سەربەخۆیی ئابوری‌و پشتبەستن بە بەرهەمی ناوخۆ کە جۆرێک لەئارامی‌و دڵنیایی لەوڵات دەستەبەردەکات، بەشێوەیه‌ک تا ڕادەیەکی باش هاوڵاتی زیاتر ئینتمای بۆ وڵاتەکەی دەبێت، لێرەوە ڕووی دەمی خۆمان ئاڕاستەی حکومەت دەکەین تەنها توێژینەوەو لێکوڵینەوە زانستیەکانە دەبێتە مایەی مسۆگەرکردنی ئایندەیەکی گەش بۆ گەلەکەمان‌و وڵات دەخاتە سەر ڕێچکەی پێشکەوتنی زانستی کە ئاکامەکەی دەبێتە بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری وڵات‌و دابین کردنی ئاسایشی خۆراک کە یەکێکە لەکۆڵەکەکانی ئاسایشی نەتەوەیمان .