هایدرۆجینی سه‌و‌ز دەبێتە ئەڵتەرناتڤی وزەی دواڕۆژ

وەسفی خەلیل

دوای ئەوەی پلە گەرمی سەر زەوی بەرزبویەوە بەهۆی زیادبونی گازە گەرمکەرەوەکان کە لەئەنجامی بەکارهێنانی سوتەمەنی لەجۆری هایدروکاربۆنی (نەوت، گازی سروشتی، خەڵوزی بەردین) بۆ بەدەستهینانی وزەیەکی پاک کومەڵگای نێودەوڵەتی بیریان لەوە کردەوە ئەڵتەناتیڤێک بۆ ئەو وزە باوانە بدوزنەوە بەشێوەیەک کەمترین گازی گەرمکەرەوەی لی پەیدا بێت بەتایبەت گازی دووەم ئوکسیدی کاربۆن بۆیە خەمخۆرانی ئەم بواڕە توانیان گازی هایدرۆجین سەوز دەستنیشان بکەن وەکو جێگەرەوەی ئەو جۆرە وزانه‌.

مەبەست لەنایترۆجینی سەوز چیە؟
ئەوەی لەبواری زانستی کیمیا کار دەکات یان کەمێک زانیاری زانستی هەبێت دەزانیت لەڕوی سفەتی کیمیاوی تەنها یەک جۆر هایدرۆجین هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی لەسروشت بەشێوەی ئازاد نیە بۆیە دەبێت ئامادە بکرێت بەجیاکردنەوەی لەپێکهاتە کیمیاویەکانی تر وەکو نەوت‌و گازی سروشتی خەڵوزی بەردین‌و تەنانەت لەئاویش بۆیە ئەوەی لەخەڵوزی بەردین ئامادە بکرێت پێیدەوترێت هایدرۆجینی قاوه‌یی ئەوەی لەغازی سروشتی‌و نەوت ئامادە دەکرێت پێی دەوترێ هایدرۆجینی خوڵەمێشی، ئەوەش دووەم ئۆکسید کاربۆنەکەی لێجیا دەکرێتەوەو پێیدەوترێ هایدرۆجینی شێن ئەوەش لە گەردی ئاو جیادەکریتەوە بەوزەی پاک (وزەی خۆر،وزەی با، وزەی شەپولی ئاو، وزەی گەرمی ناو زەوی) ئامادەکرێت پێدەوتری هایدرۆجینی سەوز، ئەبێ باش بزانین ئەمڕۆ هایدرۆجین بەشێوەیەکی بەرفرەوان بەکاردێت لە بواری پیشەسازی بەتایبەت ئەو کارگانەی پیوستیان به‌گەرمی زۆره‌ وەکو کارگەی توانەوەی ئاسن بەڵام بەداخەوە تائیستا ئەو هایدرۆجینە بەشێوە باوەکەی ئامادە دەکریت واتە یان هایدرۆجینی قاوه‌ییە یان خوڵەمێشییە یان هایدرۆجینی شینە، ئه‌مانە لەکاتی ئامادەکردنیان ڕۆڵێکی خراپ دەبینن لەزیادکردنی گازە گەرمکەرەوەکان لەسەر گۆی زەوی، لێره‌دا ئەم پرسیارە دێتە ئاراوه‌، بۆچی پەنا بۆ هایدرۆجینی سەوز نابریت؟ کە پاکه‌و دوستی ژینگەیه‌و بێ بڵاوبونەوەی گازی دووەم ئوکسیدی کاربۆنه‌.

وەکو چۆن زۆربەمان ئەزانین هایدرۆجینی سەوز سەرچاوەکەی گەردی ئاوەو گەردی ئاویش پێکدێت لەدوو گەردیلەی هایدرۆجین‌و یەک گەردیلەی ئۆکسجین، بۆ جیاکردنەوەی هایدرۆجین پێوستیمان بەوزەیەکی زۆری کارەبایە، لەلایەکی تریش ئەو تەکنەلۆجیایه‌ی تا ئێستا به‌کاردێت بۆ ئەو مەبەستە تێچونی زۆرە، بەڵام خوشبەختانە ڕۆژ بەڕۆژ ڕو لەهەرزان بوون دەکات. ئەگەر بەراوردی تێچونی ئەمڕۆ بکەین لەگه‌ڵ پێش پێنچ ساڵ 50% نرخی دابەزیوە، لێره‌دا ئەبێت ئەو ڕاستیەش بزانین پەیوەندی ئۆرگانیکی هەیە لەنێوان بەرهەمهێنانی وزەی کارەبای پاک (وزەی خۆر، با، …) لەگه‌ڵ بەرهەمهێنانی هایدرۆجینی سەوز لەبەرئەوەی ئەو کارەبایەی لەوزەی پاک دەستمان دەکه‌وێت ناتوانرێت بو ماوەیەکی زۆر هەڵبگیرێت بۆیە دەبێت بگۆڕدرێت بۆهایدرۆجینی سەوز، دوای گوڕینی بۆ ئەمۆنیا نەک تەنها ئەتوانرێت هەڵبگیریت، بەڵکو ئاسانتر لەغازی سروشتی دەتوانرێت بیگوازیتەوە. لەلایەکی تریشەوە ئەو بڕە وزەیەی لەهایدرۆجینی سەوز دەستمان دەکەویت بەراورد بەهەمان بڕ لەگازی سروشتی چەند جار زۆرترە.

لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە ئاراوه‌، ئەگەر هایدرۆجینی سەوز ئەوەندە بەسودە بۆ دواڕۆژی ژیانی مرۆڤ، بۆچی وڵاتان کاری لەسەر ناکەن؟
وەکو چۆن ئاماژەمان پێکرد تا ئێستا هێشتا بۆ بەدەستهێنانی وزەی خۆر ‌تێچونی زۆرە بەراورد بەوەی لەبەکارهێنانی وزە باوەکان (نەوت، گازی سروشتی، خەڵوزی بەردین) دەستمان دەکەوێت، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە تێچووی وزەی پاک ساڵ بەساڵ هەرزانتر دەبێت، بۆ نمونە لەئەمریکا تێچونی یەک کیلۆوات-کاتژمێر پێش دوو ساڵ نزیکەی 3 سەنتی تێچوە، بەڵام ئەمساڵ هاتوەتە سەر یەک سەنت، کەواتە لەولاوە تێچونی تەکنەلوجیای بەرهەمهینانی هایدرۆجین لەدابەزیندایەو له‌ملاوه‌ش تێچونی بەرهەمهێنانی یەکەی کارەبای خاوێن لەدابەزیندایە، ئەمەش وایکردوە ساڵانە وەبەرهێنان لەم بوارەدا لەهەڵکشاندا بێت، بۆ نمونە لەمانگی یانزه‌ی ساڵی 2019، بڕێ 3.2 میگاوات کارەبا بەرهەمهێنراوە، بەڵام لەمانگی ئازاری 2020 بڕی 8.2 میگاوات وەبەرهێنان کراوە لەڕێی بەکارهێنانی هایدرۆجین، ئەمەش وایکردوە وڵاتی سعودیە بیر لەوە بکاتەوە شاری (نیوم)، شارێکی گەشتیاری گەوره‌یەو دەکەوێتە سەر دەریای سور، دروست بکات بەپشتبەستن بەوزەی هایدرۆجینی سەوز کە پێوستی بە 4 گیگاوات لەوزەی هایدرۆجینە .

تا ئەمڕۆ زیاتر لە 10 وڵات ئامادەیی خۆیان دەربریوە بۆ ئەوەی وەبەرهینان لەو بوارە بکەن، پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2030 نزیکەی 300 ملیار دۆلار لەبەرهەمهێنانی وزەی هایدرۆجینی سەوز بخرێتە کار لەهەمانکات نزیکەی 400 هەزارهەلی کار دەستەبەر بکات.

لەو وڵاتانەی گرنگی بەوزەی خاوێن دەدەن وڵاتی ئەڵمانیایە، پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2050 زیاتر لە270 تیراوات لەکاتژمێرێکدا وزەی کارەبا بەدەستبێنێت، لەکاتێکدا ئەگەر تەنها بڕی 70 تیراواتی لەو وزەیە به‌کاربهێنرێت دەتوانرێت نیوەی هۆی گواستنەوەی سەرانسەری ئەڵمانیا بەوزەی هایدرۆجین دەستەبەر بکرێت.

وڵاتی ژاپون هاوشان لەگەڵ ولاتانی ئه‌وروپاو ئەمریکا گرنگیه‌کی تایبەت ئەدات بەوزەی پاک لەوانەیش هایدرۆجینی سەوز، لەم ڕوەوە هەنگاويکی کردەیی ناوە بەگۆڕینی ویستگەیەیکی کارەبا کە سەرچاوەی سوتەمەنیەکەی گازی سروشتی بوە بۆ هایدرۆجینی سەوز، لەکاتێکدا ژاپون لەو وڵاتانەیە پێشرەو بوە لەهاوردەی گازی سروشتی‌و ساڵانە زیاتر لە 77 ملیۆن تەنی هاوردە کردوە،

شاری هامبۆرگ لەئەڵمانیا ئەوانیش دەسپێشخەری خۆیان کردوە سەبارەت بە بەرهەمهێنانی هادرۆجینی سەوز کە سەرچاوەی بەکارهێنانی ئامێرەکانی ئەو کارەبایەیە کە بەدەستی دەهێنێت.

ئەو بوارانەی چین ئەم جورە وزەیەی تێدا بەکاردەهێنرێت:
١- بۆ ئەو ئۆتۆمبێل‌و بارهەڵگرانەی که‌ به‌شانەی هایدرۆجینی سەوز کاردەکەن.
٢- ئەو کەشتی‌و کۆنتێنەرانەی کە لەسەر گازی ئەمۆنیا کار دەکەن.
۳- کارگەی توانەوەی پۆڵا کە پشت دەبەستن بەهایدرۆجینی سەوز بۆ پەیداکردنی گەرمییەکی زۆر بۆ توانەوە.
٤- بەگەڕخستنەوەی تۆرباینه‌ گەورەکان بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.
٥- لەجیاتی گازی سروشتی بۆ بەکارهێنانی پێداویستی ماڵان.

کەواتە ڕۆژێک دێت هایدرۆجینی سەوز جێ بەگازی سروشتی لەق دەکات‌و جێگای دەگرێتەوە، زانایان وا پێشبینی دەکەن لەساڵی 2050 ڕۆڵی وزە باوەکان بەشێوەیەکی بەرچاو نامێنێت، بۆیە ئێستا وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت‌و گازی سروشتی لەهەوڵدان بەملیارەها دولار لەم بوارەدا وەبەرهێنان بکەن، لەوانەش سعودیەو ئیمارات. لەم ڕۆژانەشدا عێراقیش یەکەم هەنگاوی نا بەو ئاڕاستەیە، ئەویش بەمۆرکردنی چەند گرێبەستێک بۆ بەرهەمهێنانی 12 هەزار میگاوات لەرێی وزەی خۆر تا ساڵی 2025 مسۆگەری بکات، بەوەش عێراق زیاتر لە 50%ی پێوستی خۆی لەکارەبا دابین دەکات.

ئەوەی ئەمڕۆ بەدی دەکرێت گازی سروشتی ڕۆڵی سەرەکی دەبینێت لەدابین کردنی هایدرۆجین کە بەکاردێت لەبوارە جیاجیاکانی پیشەسازی بەگشتی‌و پیشەسازی قورس بەتایبەتی، بە شێوەیەک گازی سروشتی زیاتر لە 70%ی پێداویستی جیهان دابین دەکات کە دەکاتە 70 ملیۆن تەن لەساڵێکدا. ئەو گازە سروشتییە بۆ ئەم مەبەستە بەکاردێت تەنها لە6% گازی بەرهەمهێنراوی جیهانە، دوای گاز خەڵوزی بەردین دێت بۆ بەرهەمهێنانی گازی هیدروجین بەتایبەت لەوڵاتی چین بەوەش چین ڕوڵێکی ئێجگار خراپی هەیە لەزیادکردنی گازە گەرمکەرەوەکان، کە دەبێتە هۆی زیادکردنی پلەی گەرمی زەوی‌و ڕۆڵێکی نەرێنی هەیە لەپیسبونی ژینگە.

ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە لەبەر بەرز بونەوەی پلەی گەرمی زەوی‌و ئاسەوارە خراپەکارییەکانی‌و لەهەرزانبونی تێچونی کارەبای پاک‌و هایدرۆجینی سەوزو پاڵپشتی حکومەتەکان بۆ بەرهەمهێنانی هایدرۆجینی سەوز، پێشبینی دەکرێت ساڵانە ترلیۆنێک دۆلار لەوەبەرهێنان لەم بوارەدا زیاد بکات.

لەکوتایدا ڕوبەڕوی ئەم پرسیارە دەبینەوە: کی سوودمەندە لەشۆڕشی هایدرۆجینی سەوز؟ کێش زیانمەندە؟
بێگومان مرۆڤایەتی هەمووی سوودمەندە جگە لەو وڵات‌و کۆمپانیانەی بیریان لەگۆڕینی به‌کارهێنانی‌و به‌رهه‌مهێنانی وزەی خراپ نه‌کردوەتەوە، تەنها ڕۆژ بەڕێ دەکەن، تەنانەت ئەو وڵاتانەش کە تا ئێستا سەرگەرمی بەرهەمهێنانی وزەی باون‌و هەوڵیان نەداوە بیر لەوە بکەنەوە ئەگەر دواڕۆژ نەوت‌و گازی سروشتی مایەپوچ بوون، ده‌بێت ئەو وڵاتانە لەڕوی دابینکردنی وزە بەرەو چ ئاقارێک بڕۆن‌و میللەتانیشیان چۆن گیرودەی نەهامەتی ببنەوە؟! ئەوکات پەنجە گەزینیش دادیان نادات.

بێگومان ئێمەش بەشمان نه‌هامەتی دەبێت، چونکە نەک هەنگاو بۆ ئەو مەبەستە نەنراوە بگرە تەنانەت بیریشمان لێنەکردوەتەوە، هەمیشە چاوەڕێی دەستی ئەم‌و ئەومان کردوە بۆ ئەوەی له‌پاشکۆیەتی رزگارمان بکەن، بۆیە لێرەوە ڕووی دەمی خۆمان ئەکەینە حکومەتی عێراق‌و هەرێمی کوردستان بۆ ئه‌وه‌ی مشوری دە ساڵی داهاتو بخۆن چ لەگۆڕینی جۆری وزە، چ بەگۆڕینی سەرچاوەی داهات کە تا ئێستا داهاتە نەوتیەکانمان لەسەروی 95% بووه‌، که‌رته‌کانی پیشەسازی‌و کشتوکاڵی‌و گەشتوگوزار به‌ته‌واوی پشتگوێخراوه‌، پێویسته‌ بەداهاتی دەساڵی داهاتوی نەوت، ژێرخانی ئابوری ئه‌و سکێته‌رانه‌ پێشبخرێت، بەتایبەت گرنگیدان بەکەرتی تایبەت‌و پاریزگاری لەبەرهەمی ناوخۆ، دەتوانی داهاتی وڵات هەمەجۆر بکەین‌و کەمتر پشت بەداهاتی نەوت ببەستین، کە چاوەڕێ دەکری ساڵی 2030 تاکو 2050، وزەی پاک جێگه‌ی وزە باوەکان بگرێتەوەو وڵاتە نەوتییەکان تووشی گەورەترین قه‌یرانی ئابوری ببنەوە.