بەپێ بۆچونی گەورە بەرپرسانی ریکخراوی خۆراکی جیهانی نرخی خۆراک لە مانگی ئه‌یلولی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان مانگی ساڵی پار بە ڕیژەی 32.8% بەرزبوەتەوە.
لیرە ئەم پرسیارە دیتە ئارا، ئایا ئەم بەرزبونەوەی نرخە لە ئه‌نجامی خراپی بەڕێوبردنە یان چاوچنوکی بازاری جیهانییە؟
هەر لەبەر ڕوشنای لێدوانی یەکێک لە بەربرسانی ڕێکخراوی جیهانی خۆراک و کشتوکاڵ (فاو) ئەو بڕە خۆراکە لەسەر ئاستی جیهان بەرهەم دێت پێوستی سەرجەم دانیشتوانی سەر گوی زەوی دابین دەکات، لەگەڵ ئەوه‌ش لە 14% ئەو خۆراکە لەناو دەبریت، هەروها ڕێژەی لە 17% ئەو خوراکەی بەرهەم دەهینرێت بەفێڕودەدرێت، ئەوەی جێگه‌ی سه‌رسامییه، لە ساڵی 2020 ئەوانەی بەدەستی برسیەتیوە دەیاناڵاند زیاتر لە 811 ملیون کەسە بوون هەر لەو پیودەنگەدا ئەگەربێت قەیرانی خۆراک زیاتر ئاڵوزبێت چاوەڕێ دەکرێت ئەم ڕێژەیە زۆر لەوە زیاتر بێت ئەگەر بەرنامەی هاوکاری کومەڵایەتی جێبەجێ نەکرێت.
لەبه‌ر ڕۆشنای خەمڵاندنی بەڕێوبەری ڕێکخراوی (فاو) بۆ ئەوەی برسیەتی لەناو ببرێت بەتەواوی تا ساڵی 2030 پێویستە لەنێوان 30 تا 40 ملیار دۆلار دەستەبەر بکرێت ئەگەر ئەمەش بەراود بکرێت بە داهاتی جیهانی کە خۆی لە 84.8 ترلیون دۆلار مەزەندە دەکریت لەمەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەویت ئەو بڕە پارەیە زۆر کەمە بۆ لەناوبردنی برسیەتی لەسەر ئاستی جیهان بەڵام بەداخەوە هەموو بەڵگەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن ڕوژبەروژ نرخی خۆراک لە هەڵکشاندایە باشترین بەڵگەشمان ئەو ڕیژەیەی 32.8 % کە لە مانگی سێپتێمبەر ڕویداوە ئەوەش بەڕون و ئاشکرا بەدی دەکرێت لە بەرزبونەوەی نرخی (داناوێڵە، شه‌کر، ڕۆنی ڕوەکی، گەنم) ئەم بەرزبونەوەی نرخە ئاماژەیەکی ترسناکە بۆ دوبارەبونەوەی قەیرانی ساڵانی 2006 بۆ 2008 ئەوی جێ تێڕامانە قه‌یرانی ئەو ساڵانە بە هەمان شێوە هاوئاهەنگ بوە لەگەڵ بەرزبۆنەوەی نرخی سوتەمەنی ئایا ئەم قه‌یرانە وائەکات ئەو وڵاتە کشتوکاڵیانەی توشی ئەم قه‌یرانە ئەبن دیسانەوە ڕونەکەنەوە بەکارهێنانی سوتەمەنی ئورگانێکی لەڕی بەکارهێنانی هەندێ جۆر لە بەرهەمە کشتوکاڵیەکانیان؟ ئەوەی پێ دەوترێ سوتەمەنی سەوز کە دەبێتە مایەی زیاتر بەرزبونەوەی نرخی خۆراک لە جیهان.
ئایا ئەم قەیرانە ئاڵوزتر نابێت؟
لە واقعی حاڵ ئاماژەکان ئەوەمان پی دەڵێن لە مەودای مامناوەندی ئەو قه‌یرانە ڕودەدات، واتا لەماوەی ساڵی داهاتوو، بەرزبونەوی ڕوژ لە دوای ڕوژی نرخی نەوت باشترین بەڵگەیە بۆ سەرهەڵدانی ئەو قەیرانە ، وا چاوەڕوان دەکریت لە کوتاێی ساڵی ئایندە نرخی نەوت بگاتە 90 دۆلار بۆ به‌رمیلێک هەندێکیش دەڵێن لەوانیە نزیک بێتەوە لە 100 دۆلار بۆ به‌رمیلێک، ئەگر بێت و نرخی نەوت ئاوا لە هەڵکشاندابێت بێگومان لەسەر ئاستی جیهانی پێداویستی چاندن و سوتامەنی بۆ بگەر خستنەوەی ئامیرە کشتوکاڵیەکان و نرخی گواستنەوەش بەرز دەبێتەوە بیگومان ئەمه‌ش دەبێتە مایەی دروستبونی ئاریشە بۆ وڵاتانی هەژار و تازە پیگەیشتو کە پشت بە هاوردەی بەروبومی کشتوکاڵی دەبەستن بۆ داینکردنی ئاسایشی خوراک، بەداخەوە وڵاتانێک زۆر هەن دوچاری ئەم کیشیە دەبنەوە.
لەلایکی تروە گرانبونی گواستنەوەی کاڵا لە نێوان وڵاتان بەهۆی بڵاوبونه‌وه‌ی پەتای کۆڕۆنا هۆیەکی تری بەرزبونەوەی نرخی خوراکە، هەندێک لە شارەزایان دەڵین نرخی گواستنەوە لە نێوان 4 جار بۆ 5 جار زیادی کردوە بەراورد بەوەی پێش سەرهەڵدانی ئەم پەتایە ، ئەمەش بەهەمان شێوە ڕەنگدەداتەوە سەر به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی خوراک ، دەبێت ڕاستیەکی تر بزانین ئەوە گۆرینینەی لە کەشوهەوای زەوی ڕویداوە بوەتە هوی سەرهەڵدانی وشکەساڵی لەو وڵاتانەی کە توانەی هەناردەی بەرهەمی کشتوکاڵیان هەیە بەتایبه‌ت وڵاتانی ئەمریکای ناوراست و ئەمریکای باشوور.
دیارە ئەم کێشەیەش بەهەمان شێوە بەدی دەکرێت لە وڵاتنی عەرەبی کە ئیمەش لە ڕوی جوگرافیەوە (عیراق) بەشێکین لەوان چونکە تائیستا نەتوانراوە ئاسایش خوراکی خویان دابێن بکەن کە لە ئەنجامدا ئاسایشی نەته‌وه‌یشیان دەخاتە مەترسیەوە ئەو کورت هێنانەی بودابینکردنی خۆراک لە ساڵی 2020 گیشتوەتە نزیکەی 33٠6 ملیار دۆلار ئەم کورتهینانە بە درێژای دوو ده‌یه‌ی پیشو بەردەوام بۆە کورتهینانی دانەوەیڵە نزیکەی 60٠1% و شکر9.3% وڕون 3٠8% بۆە بەکشتی وڵاتانی عەربی نزیکەی 62.3% کورتهینانی هەبۆە لە باڵانسی بازرگانی کشتوکاڵی.
لە قەیرانی ساڵانی 2006و2007 وڵاتانی عەربی لە هەوڵی ئەوە دابون لەڕی وە بەرهینان کشتوکاڵی لە وڵاتی سودان ئەو کورتهینانە کەم بکەنوە بەڵام نەک سەرکەوتو نەبۆن بگەرە سودان خویشی پەنای بردە بەر هاوردە کردنی کاڵای کشتوکاڵی هەرچەند سودان زۆر لە بارە بۆ گەشەکردنی کشتوکاڵی ، لە ئەنجامی ئەم قیرانانە لە م ماوەیەی دوایدا ئەم وڵاتانی دوچاری پشوی و ئاژاوە بون کە بوە هوی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی لە ئەنجامدا بوە هۆی لابردنی چەند سەرکردەیەکی عەرەبی سەرەتاکەشی لە تونسەوە دەستی پێکرد و تا ئێساش وڵاتیش هەیە رزگاری نەبۆە لەو بارودوخە وەکو وڵاتی سودان.
ئایندەی جیهان چون بەدی دەکرێ لە ڕوی نرخی خوراک؟
دیارە لای هەموو لایکمان ئاشکارایە هەر گرژیکی سیاسی لەسەر ئاستی جیهان ڕوبدات بێگومان ڕەنگدەداتەوە له‌سەر بازرگانی جیهانی بە تایبەت ئەوەی ئیستا لە ئارادایە لەنێوان چین و ئەمریکا هەر چەند ململانێکەیان لەسەر خوراک نیە بەڵکو مەبەستیان زیادکردنی قەلەمڕەوەی سیاسیە بەڵام ئەمە شێوەیەک لە ئاڵوزی دروست دەکات لەسەر ئاستی جیهانی چ لە ڕوی نرخی کاڵا کشتوکاڵیەکان یان لە ڕوی نرخی گواستنەوەی، بەڵام لەوانەیە هەندی جارلەبەر بەرژەوەندی ئەو زلهێزانە بۆ ساغ کردنەوەی کاڵاکانیان هەوڵبدەن نرخی گواستنەوەی هەرزان بکەن بەڵام ئەمەش بۆ ماوەیەکی دیاری کراوە .
گرانبونی خوراک لەوانیە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت زۆر بەدەستیەوە نەناڵن بەڵام ئەو وڵاتانەی سەرچاوەی نەوتیان نیە ئەکەونە ژێر بارگرانیەوە .
چۆن بتوانین کیشەی بەرزبونی نرخی خوراك چارە سەر بکەین؟
باشترین ڕیگە بۆ جارەسەری ئەم کیشەیە پیکهینانی کومەڵەی هەرەوەزییە دوای ئەوەی زەوی بەشێوەیه‌کی نازانستی دابەش کرا لە سەر جوتیاران بۆە مایەی پارچە پارچەکردنی بۆ یەکەی بچوک لەئەنجامدا تیچونی بەرهەمهینان بەرزوەوە بەوەش ناتوانریت ڕوبەڕوی بەرزبونەوەی نرخی بەرهەمی ببیتەوە بۆیە دەکری باشترین ڕیگا بو کەم کردنی تێچون پەنا ببریت بۆ کومەڵەی هەرەوەزی بۆ ئەوەی بتوانریت لەجیاتی ئەوەی پداویست چاندن بەنرخی گران دابین بکریت لەڕی کومەڵەکە تیچونی یداویستییەكان بەنرخیکی كه‌متر بۆ هەموان دەستەبەر بکریت لەوانەیە هەندی خەڵک لەم جۆرە چارەسەرە سڵ بکاتەوە و بڵێت ئەمە ڕیگە چارەیە جوریکە لە پنا بردنە بۆسستمی سوسیالستییە ئەمش هەڵیکی بێ هودەیە بەڵام ئەم جۆرە چارەسەرە ئیستایش کاریگەری خوی هەیە بۆ نمونە لە وڵاتی تورکیای دراوسی و لە وڵاتی فەرانسا و هەندێ لە وڵاتانی ڕوژئاوە پەنایان بۆ بردوە و سەرکەوتوبون بۆ نمونە لە شاری ئاماد 400 جوتیار بەهەماهەنگی حکومەت پروژەیکی گاوداری 10 هەزار سەر وڵاخ بەریوەدەبەن بۆ دابێن کردنی گوشت جگە لەوە پاشەڕوکەکەی بە کارهینراوە بۆ دابێن کردنی کارەبا بۆ جوتیارەکان لە کوتایدا ئەو پاشەڕوکە وەکو پەینی ئورگانیک بکاری دینن بۆ کشتوکاڵ ، لە فەرەنسایش لە شاری( نانتس ) کومەڵیک جوتیار بە هەرەوەزی پڕوژەی مانگای شیریان دروست کردوە کە بەرهەمەکەی بۆ کارگەیەکی پەنیری پیتزا بەکاردەهینن ئەمەو چەندین نمونەی تری لەم بابەتە لە جیهان بە سەرکەوتوی بەڕێوەدەچێت.
لە کوتایدا وڵاتانی ئه‌وروپا و ئەمریکا زۆر کەمتر توشی ئەم قیرانانە دەبنەوە لەبەر ئەوەی تائیستاش دەوڵەت بەبەردەوامی پاڵپشتی جوتیارەکان دەکات لە کاتی هەر قه‌یرانیک قەرەبویان بۆ دەکاتەوە دیارە ئەوەی ئیمە لەروی تیوریەوە دەیزانین کاتیک دەڵین دابین کردنی ئاسایشی خوراک یەکێک لە کوڵکەکەکانی دابێن کردنی ئاسایش نەتەوەیەک ئەوان لەڕوی پراکتیکەوە جێبەجی ئەکەین.
ماوە ئەوە بڵێن ئەی ئه‌مەی هەریمی کوردستانی خومان لە کوی ئەم قیراناندا خوی دەبێنێنەوە وڵاتی ئیمە جگە لە ساڵی پار کە بەهوی کەمی باران توشی کەم ئاوی بۆین لە هیچ ڕویەکەوە کیشەمان نەبۆە خاوەن زەویکی بەپیت وئاویکی ساز گار هیزیکی کاری لیهاتۆ بەتایبە ساڵ بەساڵ دەرچوانی بوار جیاجیاکانی کشتوکاڵ لەزیادبوندان بەڵام بەداخەوە لەبەر نەبونی هەلی کار یان لەماڵەوەن یان ڕیگەی نەهامەتی ئەگرنەبەر لەلایەکی ترەوە حکوموت نەک هیچ بەرنامەیەکی نیە بۆ مسۆگەر کردنی پیداویست خومان لە خوراک بگرە ساڵانە بایەی چەندین ملیار دولار لەدەرەوە هاوردە دەکات و سنورەکانی خستوەسەر پشت بۆ ساغ کردنەوەی کاڵای وڵاتانی دراوسی وای لێ هاتوە ڕوژێک تەنانەت هەر هەڵویستێکی سیاسی سەرزارەکیش دەرببرین دەڕگامان لێ دادەخەن بە هەڵەداوان دەبێت تکا و ڕجایان لێ بکەین دەرگای خاڵە سنوریەکانمان لێ بکەنەوە بۆ ئەوەی دیسانەوەی کاڵامان بۆ بنیرن.
Kurdish